Միխայիլ Վռուբել. "Դևը նստած"

  Նյութը, որն ընտրել եմ այս հոդվածում անդրադառնալու համար անշուշտ կհետաքրքրի ամենքիդ, թեև դևին կամ չարքին ուրույն տեսանկյունից նկարագրելու իմ այս մոտեցումը գուցե տարօրինակ թվա և անգամ երկիմաստ ընկալվի շատերիդ կողմից: Փիլիսոփայական ընկալման մեջ և կերպարվեստում հանդիպող կերպարներում դևը յուրատեսակ գրավչություն է ձեռք բերել և հաճախ չի համապատասխանում նրա մասին ունեցած մեր սարսափազդու պատկերացումներին:

  Նախ ճշտեմ, որ "դևը" կամ "դեմոնը" չի նույնացվում սատանայի հետ, ստուգաբանորեն բառը նշանակում է "ոգի", բարի կամ չար՝ դա այլ հարց է: Անտիկ շրջանում առաջին հիշատակումը դեմոնի մասին պատկանում է Սոկրատեսին: Փիլիսոփան տարակուսանք էր առաջացնում իր շրջապատում, երբ խոսում էր դեմոնի մասին, ով միշտ ներշնչում և ուղղորդում էր իրեն: Իսպառ պարզ չէ, թե ինչպիսի էության հետ գործ ուներ Սոկրատեսը, բայց պետք է որ անչափ զորավոր և իմաստուն արարած լիներ նա: Ձեր կյանքում հաճախ զգացած կլինեք, թե ինչպես են չար կամ բարի ուժերն աներևույթ կերպով ուղղորդում ձեզ և բնավ պարտադիր չէ, որպեսզի նրանք տեսանելի կերպով հայտնվեն ձեր առջև, որպեսզի համոզված լինեք դրանում: Գրական բազմաթիվ ստեղծագործություններ կան, որոնցում մարդուն իբրև ուղեկից կյանքում հայտնվում է դեմոնը: Բավական է հիշել Գյոթեի "Ֆաուստը", Ջոն Միլթոնի "Կորուսյալ դրախտը", Բայրոնի "Կայենը" և Լերմոնտովի "Դեմոնը":

  Խոսքի և պատկերավորման միջոցով դեմոնի կերպարի բացահայտման ապշեցուցիչ մի փորձ է կատարել Լերմոնտովն՝ իր "Դեմոն" պոեմում, որի նկարազարդումը կատարել է ռուս ականավոր նկարիչ Միխայիլ Վռուբելը (1856-1910թթ.): 60 նկարների այս շարքում առանձնանում է "Դևը նստած" կտավը: Վռուբելի նկարներում դևը բնության տարերային ուժերն իր մեջ կրող, զորեղ կերպար է, ում չարությունը թերևս գիտակցված չէ, այլ պայմանավորված է նրա անսանձ բնությամբ և աշխարհի ու մարդկանց հանդեպ ապրած խորին հիասթափությամբ: Դևի գլխավոր դժբախտությունն ըստ Վռուբելի՝ նրա միայնությունն է ու անսահման թախիծը: Լերմոնտովն իր երկում կոչում է նրան "կասկածի և ժխտման ոգի", որը Արարչի կողմից հաղթվելով անհանգիստ և թախծալի վիճակում թևածում է երկնքի ու երկրի միջև: Նրա տառապանքն ու ցավն անսահման են, նրան չեն մխիթարում իր անմահությունն ու զորությունը: Այս արարածը կորցրել է հավատը սիրո, բարիքի և կյանքի լուսավոր կողմի հանդեպ, սակայն կորցնելով անգամ հույզեր ապրելու իր ունակությունը նա գողտուկ կերպով շարունակում է նախանձել մարդկային թեև անկատար, բայց զորեղ ապրումներ ու զգացմունքներ ունենալու կարողությանը:

  Վռուբելը հաջողությամբ կարողացել է որսալ լերմոնտովյան դեմոնի ոգին, որն իր արտահայտությունը գտել է նաև Ռուբինշտեյնի "Դեմոն" օպերայում (1875թ.): "Դևը նստած" կտավի մեջ օգտագործվում է Լերմոնտովի կողմից տրված գունային գամման. "...ինչպես մայրամուտի առջև մթագնող որոտալի մի ամպ նստած էր նա":

Վռուբելին մշտապես հուզել է դեմոնի կերպարը: Նա գրում էր. "Դեմոնին չեն հասկանում..., նա զորեղ է և գեղեցիկ, բայց միևնույն ժամանակ խղճալի է և անսահման տառապանքով ու միայնությամբ լեցուն": 1890 թվականին Լերմոնտովի երկի ազդեցության տակ Վռուբելը նախ ջրաներկով ստեղծում է հիշյալ նկարի էսքիզը, այնուհետև կատարում է այն մոնումենտալ տեսքով:

  Նկարում դեմոնի ոգին ասես շղթայված լինի իր մկանուտ մարմնի մեջ, որը հսկայական ժայռաբեկորի կերպարանք ունի: Նրա հոգեկան մեծ լարվածությունն արտահայտում են ծնկները գրկած և ամուր միահյուսված ձեռքերը: Մթագնած, սև աչքերով խոհուն դեմքը և քամուց ծածանվող մազերը կենդանություն են հաղորդում կերպարին: Դեմքի արտահայտությունը խոսում է նրա մեջ կուտակված հսկայական ուժի և միաժամանակ մելամաղձության մասին. դեմոնը թախծոտ հայացքը հառել է մայրամուտին և կարծես հիշում է նախկին իր փառքն ու սգում իր ներկա անկատարությունը: Նկարիչը միտումնավոր վերից և վարից սեղմել է նկարը, որպեսզի դեմոնի հսկայական չափերը ակնառու լինեն, բացի այդ, նկարն անկրկնելի արտահայտչականություն է ստացել կիրառված բյուրեղային տեխնիկայի շնորհիվ, որը ստեղծվում է վրձնով յուղաներկի ուղղահայաց տարածման միջոցով:

  Նշեմ, որ դեմոնի այս կերպարը հսկայական ազդեցություն է գործել նկարչի վրա: 1902թ.-ին "Դևը հաղթված" նկարի ցուցադրությանը Վռուբելն առաջին անգամ հոգեկան խանգարման նշաններ է ցույց տալիս: Այս հիվանդությունը գնալով սրվում է և դառնում նրա մահվան պատճառը:
  Իրոք խղճահարության է արժանի դեմոնի այս կերպարը: Նա մի արարած է, որը հեռացել է իր նախաստեղծ վիճակից, դատապարտել է ինքն իրեն տառապանքի ու միայնության և չի կարողանում թողնել իր անկատարության վիճակը: Այս թախիծը հատուկ է նաև մեզ՝ մարդկանց, քանի որ մենք նույնպես հաճախ գործելով հակառակ մեր էության՝ հայտնվում ենք կապանքների մեջ և կարոտով անվերջ հիշում մեր նախկին երանելի վիճակը դրախտում: Թող ուրեմն այս հաղթված ու խղճահարության արժանի դեմոնի կերպարը ուժ տա ձեզ ձգտելու կատարելության և ինքնամաքրման...